Het kunnen inzetten van strategieën helpt (jonge) lezers om teksten beter te begrijpen, doelgericht te kunnen lezen en om het eigen leesproces actief te kunnen sturen. Op veel scholen worden leesstrategieën middels vaste stappenplannen aangeleerd, het zogenoemde strategisch begrijpend leesonderwijs. Hierbij wordt aangenomen dat deze schoolse aanpak voor het aanleren van leesstrategieën, leidt tot (beter) leesbegrip. Een misvatting, zo blijkt uit onderzoek. Maar wat is dan wél een effectieve wijze om begrijpend leesstrategieën aan te bieden?

Voor je ligt een verkorte samenvatting van een literatuuronderzoek naar effectief begrijpend leesonderwijs in het basisonderwijs. De bevindingen uit tal van meta-analyses en onderzoeken sluiten niet aan bij de praktijk zoals ik deze op vele scholen heb waargenomen. Tijdens mijn zoektocht naar effectief begrijpend leesonderwijs ben ik weinig informatiebronnen tegengekomen waarbij alle kennis samenkwam. Dat is voor mij de reden geweest om een kort maar krachtig stuk te schrijven over effectief begrijpend leesonderwijs en deze in te zenden naar Vernieuwenderwijs.nl.

Verschillende soorten strategieën 

Allereerst is het goed te weten dat de strategieën om tekstbegrip te vergroten, onderscheiden kunnen worden in sturingsstrategieën, leesstrategieën en herstelstrategieën. Sturingsstrategieën helpen leerlingen het eigen leesproces te sturen, bijvoorbeeld door leesstrategieën of herstelstrategieën toe te passen, maar ook door het lesdoel te bepalen of na afloop te controleren of deze is behaald. Leesstrategieën helpen de leerlingen om actief met de tekst om te gaan en de aandacht te richten op de inhoud van de tekst. Voorbeelden hiervan zijn o.a. voorspellen, samenvatten of vragen stellen. De herstelstrategieën worden ingezet zodra de tekst niet goed begrepen wordt. Denk hierbij o.a. aan hardop lezen, naar illustraties kijken, opnieuw lezen of herhaald lezen.

Strategieën als doel? Liever niet

De inzet van strategieën zou geen losstaand doel van leesonderwijs moeten zijn, maar een middel om tot tekstbegrip te komen. Bij leesonderwijs, waarbij de strategieën als lesdoel worden gehanteerd, het zogenoemde strategisch leesonderwijs, zijn geen positieve effecten zichtbaar voor leesbegrip. Onderzoek wijst uit dat strategisch onderwijs leidt tot passieve kennis van leesstrategieën. Leerlingen kunnen de leesstrategieën herkennen maar niet zelfstandig op relevante momenten toepassen. De kennis van leesstrategieën heeft zodoende geen positief effect op het tekstbegrip (Vernooy, 2007; Moelands, Jongen, van der Schoot & Hemker, 2007; Burhs, 2017; McKeown, Beck & Blake, 2009).

Leesspecialist Kees Vernooy (2007) stelt dat lessen waarbij strategieën als uitgangspunt voor de les worden ingezet, niet bijdragen aan de bewustwording dat strategieën een hulpmiddel zijn om teksten beter te begrijpen. Het gevaar ontstaat, dat het aanleren van strategieën een kunstje wordt tijdens de begrijpend leeslessen. Dit kan zelfs demotiverend werken.

Hoe dan wel?

Bij leesonderwijs waarbij strategieën niet leidend maar ondersteunend worden ingezet om een tekst te begrijpen, de content aanpak, is wél sprake van positieve resultaten met betrekking tot leesbegrip (Buhrs, 2017). Kinderen moeten de functionaliteit en het nut van strategieën aan den lijve ervaren. Liever dan het enkel op een schoolse wijze aanleren van strategieën middels vaste stappenplannen tijdens begrijpend leeslessen, kiest de leerkracht veelal voor het op een natuurlijke, geïntegreerde wijze aanbieden van strategieën tijdens alle vakgebieden waarbij teksten worden gelezen. Door strategieën geïntegreerd aan bod te laten komen, ervaren leerlingen dat de inzet van strategieën geen kunstje is, behorend bij begrijpend leesonderwijs, maar dat het leidt tot leesbegrip. De content aanpak is voor zowel sterke als zwakke lezers effectief. Voor leerlingen met goede begrijpend leesresultaten geldt dat het actief over teksten nadenken, bijvoorbeeld door gesprekken en/of schrijfopdrachten, bijdraagt aan beter tekstbegrip. Voor leerlingen met zwakke begrijpend leesresultaten is een aanpak effectief gebleken, waarbij de leerkracht ondersteunt door middel van samen lezen en praten over teksten (van Nieuwstadt, 2017).

Ahaa!

Het aanbieden van leesstrategieën is dus wel degelijk effectief, maar dan op een natuurlijke, geïntegreerde wijze. Er worden meerdere (lees)strategieën onderscheiden. Welke leesstrategieën dragen nu bij aan de bevordering van leesbegrip?

Effectieve strategieën

Uit meta-analyses komen de leesstrategieën: voorspellen, vragen stellen over de tekst en samenvatten, maar ook de herstelstrategie verhelderen, naar voren als zijnde het meest effectief voor het creëren van tekstbegrip, mits op juiste wijze onderwezen: door middel van modeling. Bij modeling fungeert de leerkracht als model waarbij het hardop voordoet hoe strategieën achter elkaar uitgevoerd kunnen worden. Hierdoor leren leerlingen op welke wijze een ervaren lezer strategieën toepast om tot beter tekstbegrip te komen. Door verwachtingen te formuleren, verbanden te leggen, antwoorden te zoeken (op eigen vragen) of stellingen aan te nemen en/of te verwerpen, zien leerlingen in dat lezen een actief proces is. In de praktijk komt het er dan zo uit te zien (Förrer & van de Mortel, 2010):

Vragen stellen

Bij vragen stellen gaat het over het onder woorden brengen van vragen die de tekst oproept. Dit kan voor, tijdens en na het lezen, waarbij tijdens het lezen op zoek wordt gegaan naar de antwoorden op deze vragen. Door de leerlingen zelf vragen te laten bedenken wordt ingespeeld op de drang van kinderen naar het stellen van vragen en hun natuurlijke nieuwsgierigheid. De leerkracht daagt de leerlingen uit om ´in gesprek´ te gaan met de auteur en zijn/haar boodschap te accepteren, aan te passen of af te wijzen.

Voorspellen

Bij de leesstrategie voorspellen gaat het over het maken van een inschatting op basis van beschikbare informatie van wat er zou kunnen gebeuren. De strategie wordt voor en tijdens het lezen ingezet. Na het lezen gaat de lezer na of de voorspelling klopt. Voorspellen valt voor een deel samen met voorkennis ophalen. Bij voorkennis ophalen denkt de lezer na over waar de tekst over zal gaan en welke kennis de lezer reeds heeft over het betreffende onderwerp. Het inzetten van de strategie voorspellen moet wel zinvol zijn. Indien de titel van een tekst en/of bijbehorende afbeeldingen overduidelijk vertellen waar een tekst over gaat, heeft het geen toegevoegde waarde om alsnog te voorspellen waar een tekst over gaat.

Samenvatten

Bij het samenvatten wordt de hoofdgedachte van, en de belangrijkste informatie in de tekst samengevat in eigen woorden in een logische volgorde. Samenvatten gebeurt na het lezen. Echter zal de lezer voor en tijdens het lezen aantekeningen moeten maken door bijvoorbeeld informatie bij de tekst te schrijven, post-it-briefjes erbij te plakken of door woorden te onderstrepen/omcirkelen. Vanuit deze aantekeningen kan na het lezen worden beslist welke informatie in de samenvatting worden opgenomen. Op deze wijze worden verbindingen gelegd en wordt informatie beter opgeslagen (Schmeier, 2015). Onder het samenvatten valt ook het verkort weergeven van informatie in een schema. Denk daarbij aan woordwebben, tabellen, stroomschema´s, tijdlijnen en diagrammen.

Verhelderen

Zelfs geoefende lezers kunnen soms moeite hebben met het begrijpen van een tekst. Een zelfstandige lezer haakt in dat geval niet af, maar maakt gebruik van herstelstrategieën. Bij het aanbieden van verhelderen is het belangrijk, dat duidelijk wordt gemaakt dat er sprake is van een leesprobleem. Dit kan bijvoorbeeld ontstaan bij moeilijke zinsconstructies of lastige passages in de verhaallijn. Door middel van het modelen van de herstelstrategieën wordt de onduidelijkheid opgeheven. Voorbeelden van herstelstrategieën zijn herlezen, langzamer lezen, verder lezen om eventueel opheldering tegen te komen, illustraties bekijken, woordenboeken raadplegen, gebruikmaken van visualisatie, het aanpassen van eigen interpretaties van de tekst, etc.

Tot slot

Begrijpend leesonderwijs hoeft niet enkel een apart vak te zijn binnen het lesrooster. Door de strategieën vragen stellen, voorspellen, samenvatten en verhelderen op een natuurlijke wijze, geïntegreerd aan bod te laten komen tijdens onder meer de zaakvaklessen, kan de leerkracht het tekstbegrip van leerlingen vergroten. Doordat de strategieën niet als doel, maar middel worden ingezet, ervaren kinderen het nut en belang van het inzetten van strategieën. Hierdoor zal eveneens de motivatie van de leerlingen vergroten waardoor ze eerder geneigd zullen zijn de strategieën in te zetten.

Leestip

Förrer en van de Mortel (2010) hebben het handboek: ‘Lezen… denken… begrijpen!’ geschreven. Hierin worden de nieuwste inzichten van recent wetenschappelijk onderzoek uit binnen- en buitenland op het gebied van effectief begrijpend leesonderwijs, vertaald naar praktijkvoorbeelden. Mocht je op zoek zijn naar een diepere uitwerking van het modelen van strategieën, dan is dit boek een aanrader. Ook wordt een uitgebreide uitwerking van een geschikt lesmodel voor begrijpend leesonderwijs gegeven, namelijk het Gradual Release of Responsibility Instruction Model. Het GRRIM-model is een variant van het Directe Instructie-model welke gehanteerd kan worden bij het aanleren van complexe vaardigheden zoals begrijpend lezen.

En ook nog

Bedankt voor het lezen van dit artikel. De bevindingen uit mijn literatuuronderzoek hebben mijn kijk op het begrijpend leesonderwijs veranderd. En daarmee mijn onderwijspraktijk. Ik hoop dat dit artikel zal bijdragen aan een verbetering van het begrijpend leesonderwijs op scholen. Misschien wel door jou, als lezer, op een nieuwe gedachte te hebben gezet, of door je aan te zetten om (met je collega’s) kritisch naar de eigen begrijpend leesonderwijspraktijk op de school te kijken, gesprekken met elkaar aan te gaan of door zelf een begrijpend leesles op een andere wijze invulling te geven dan gebruikelijk. Graag lees ik hieronder jullie reacties, acties en bevindingen terug!

[vc_row][vc_column][vc_message]Heb je ook een bijzondere ervaring of interessant idee, bijvoorbeeld een lesopzet, onderzoek, boek of tool, of wil je graag een opiniestuk plaatsen? Maak dan hier je eigen account aan, waarmee je zelf artikelen kan plaatsen en beheren![/vc_message][/vc_column][/vc_row]

Literatuurlijst

· Buhrs, H. (2017). Effectief-begrijpend-leesonderwijs. JSW, 10(6), 12-15.
· Förrer, M. & Mortel, K. van de (2010). Lezen…denken…begrijpen! Amersfoort: CPS
· Moelands, F. Jongen, I. Sloot, F. van der, & Hemker, B. (2007). Balans over leesstrategieën in het primair onderwijs. Arnhem: Cito.
· McKeown, M. G., Beck, I. L., _ Blake, R. G. (2009). Rethinking Reading Comprehension Instruction: A Comparison of Instruction for Strategies and Content Approaches. Reading Reasearch
Quarterly, 44(3), 218-253
· Nieuwstadt, M., van (2017). Leesmethoden zijn te saai. Onderwijsblad, 09 (5), 18-21.
· Schmeier, M. (2015). Expliciete Directe Instructie. Huizen: uitgeverij Pica
· Vernooy, K. (2007). Effectief Leesonderwijs nader bekeken. Technisch lezen, woordenschat en leesstrategieën in samenhang. Utrecht.

Download artikel

Pieter Bökkerink

Enthousiast leerkracht basisonderwijs en student Master Leren en Innoveren – Teacher Leader. Altijd op zoek naar nieuwe, frisse toepassingen die het onderwijs ten goede komen. Kan genieten van het toepassen van spelenderwijs, actief leren en het betrekken van leerlingen bij het eigen leerproces.