Hoe lang duurt de ideale les?

Veel scholen zijn op zoek naar de ideale duur van een les. Sommige scholen kiezen hierbij voor kortere lessen om meer ruimte in het rooster te creëren voor keuzewerktijd. Andere scholen experimenteren juist met lange lessen om meer verdieping aan te kunnen brengen. Daarnaast maken minder vakken en leswisselingen een lesdag voor leerlingen overzichtelijker. Wat maakt dat leerlingen beter of meer leren? Hierbij is vooral de manier waarop de lestijd ingevuld wordt relevant.

Primacy effect en recency effect

Vooral aan het begin van een leerperiode, maar ook aan het einde van een leerperiode zullen leerlingen zich meer van de lesstof herinneren. Een leerperiode kan een les zijn, maar ook een gedeelte van een les. Dit fenomeen werd in 1880 al beschreven door Ebbinghaus (die van de vergeetcurve). David A. Sousa noemt dit het primacy effect en recency effect:

• primacy effect; aan het begin van de leerperiode wordt informatie het beste opgenomen en onthouden.
• recency effect: aan het einde van de leerperiode wordt informatie ook goed opgenomen en onthouden.

De figuur hieronder laat zien hoe het primacy – recency effect werkt tijdens een leerperiode (in dit geval een 40-minuten durende les). Prime time 1 en prime time 2 zijn de periodes waarin de opslag van nieuwe informatie in het geheugen optimaal is. Tijdens de down-time is opslag van nieuwe informatie minimaal. 

Bron: Sousa, 2016 (De tijden zijn bij benadering)

Gedurende prime time 1 is er sprake van het primacy effect. Hier sla je de nieuw aangeboden informatie op in het werkgeheugen. De capaciteit van het werkgeheugen is echter beperkt. Hoe meer informatie je aanbiedt en/of hoe later in de les, hoe meer kans dat je de capaciteit van het werkgeheugen overschrijdt. Deze informatie gaat daarmee grotendeels verloren.

Tijdens prime time 2 sluit je de leerperiode af. Aan het einde van een leerperiode wordt informatie uit het werkgeheugen namelijk ofwel vergeten ofwel opgeslagen in het langetermijngeheugen. Hoe beter informatie is gestructureerd (leggen van oorzaak-gevolgrelaties, maken van categorieën) of hoe meer betekenis informatie krijgt (bedenken van voorbeelden), hoe makkelijker deze wordt opgeslagen in het langetermijngeheugen.

Implicaties voor de les

Er zijn belangrijke implicaties van het primacy-recency effect voor een les.

Prime time 1

Laat nieuwe informatie of vaardigheden aan bod komen tijdens prime time 1. De kans is dan het grootst dat dit herinnerd wordt. Houd er rekening mee dat leerlingen zich alle nieuwe informatie herinneren, ook foute voorbeelden. Als een les start met een onderwijsleergesprek met de vraag “welke ministeries kent de Nederlandse regering?”, dan is de kans groot dat leerlingen ook foute antwoorden geven als hier teveel nadruk op wordt gelegd. Ook deze foute antwoorden slaan leerlingen dan op in hun werkgeheugen.

Down-time

De nieuwe informatie die wordt aangeboden tijdens prime time 1, moet worden opgeslagen in het langetermijngeheugen. Deze opslag kan bevorderd worden door de nieuwe informatie tijdens de down-time te ordenen en verwerken, bijvoorbeeld door het maken van een presentatie, samenvatting of concept map. Zorg voor interessante, activerende activiteiten, omdat de down-time ook het moment is waarop leerlingen vaak afdwalen of zich gaan vervelen.

Prime time 2

Afsluiting van de leerperiode dient plaats te vinden tijdens prime time 2. Hiermee bedoelen we niet dat leerlingen opruimen, inpakken en het lokaal verlaten. Benut prime time 2 optimaal door leerlingen de informatie uit de les aan een ander uit te leggen, samengevat op te schrijven of te presenteren. Denk hierbij bijvoorbeeld aan een exit ticket. Op die manier vindt er ordening plaats en/of wordt de leerstof betekenisvol.

Let op!

Als een les begint met aanwezigheid- en huiswerkcontrole, is prime time 1 al deels voorbij. Wanneer leerlingen de nieuwe informatie vervolgens opnemen tijdens de down-time bestaat de kans dat een groot deel van de nieuwe informatie verloren gaat (terwijl leerlingen de volgende les nog wel weten wie afwezig waren). Ook een lesafsluiter met ‘ga de laatste 5 minuten iets voor jezelf doen’ is verspilling van een belangrijke leerperiode (prime time 2).

Lengte van de leerperiode

Een kenmerk van het primacy-recency effect is dat de verhouding tussen prime times en down-time verandert met de lengte van de leerperiode.

• Bij een leerperiode van 20 minuten duren de twee prime times in totaal ongeveer 18 minuten (90% van de lestijd), de down-time 2 minuten (10%).
• Bij een leerperiode van 40 minuten duren de twee prime times in totaal ongeveer 30 minuten (75% van de lestijd), de down-time 10 minuten (25%).
• Bij een leerperiode van 80 minuten duren de twee prime times in totaal ongeveer 50 minuten (62%), de down-time 30 minuten (38%).

Naarmate de leerperiode dus langer wordt, neemt het percentage van de down-time sneller toe dan het percentage van de prime times. Er bestaat een grotere kans dat leerlingen effectief leren als de leerperiodes kort en zinvol zijn. Merk echter op dat een tijdspanne van minder dan 20 minuten de hersenen van de leerling meestal niet voldoende tijd geeft om het patroon en de organisatie van het nieuwe leren te doorgronden, en dus van weinig nut is.

Lange of korte les?

Er is geen eenduidig antwoord mogelijk op de vraag hoe lang een ideale les duurt. Een les van 80 minuten kan zowel een zegen als ramp zijn, afhankelijk van hoe de tijd ingevuld wordt. Een les bestaande uit 2 tot 4 blokken is hierbij veel productiever dan één doorlopende les. In plaats van in de extra tijd meer van hetzelfde (vaak zelfstandig werk) te doen, creëer je door afwisseling telkens opnieuw een leerperiode met prime times en down-time.