De Griekse filosoof Socrates staat bekend om zijn methode van kritisch bevragen en reflecteren. Hoewel zijn ideeën duizenden jaren oud zijn, is zijn benadering vandaag de dag relevanter dan ooit in het onderwijs. In een wereld waarin informatie overal beschikbaar is en meningsvorming vluchtig kan zijn, is het ontwikkelen van kritisch denkvermogen bij studenten essentieel. Maar hoe kunnen docenten in het hoger onderwijs deze filosofische techniek toepassen om studenten te helpen beter na te denken, vragen te stellen en dieper te leren?
Wat is de Socratische methode?
De kern van de Socratische methode ligt in het stellen van vragen om diepgaand begrip te bevorderen. Socrates geloofde dat door het stellen van de juiste vragen, mensen in staat worden gesteld hun eigen aannames te onderzoeken en hun ideeën te heroverwegen. In plaats van antwoorden te geven, stelde hij vragen die zijn gesprekspartners aanzetten tot nadenken. Dit proces helpt om onduidelijkheden bloot te leggen en leidt tot een dieper begrip van complexe onderwerpen. In een hedendaags hoger onderwijs kan deze methode worden vertaald naar een dialogische vorm van onderwijs, waarbij de docent niet de alwetende bron van kennis is, maar een begeleider die studenten uitdaagt om hun eigen denkprocessen kritisch te onderzoeken.
De kracht van vragen stellen
Het eerste ingrediënt wat nodig is voor onderwijs in kritisch denken? Vragen stellen dus. Vragen zijn een krachtig middel om studenten te stimuleren verder te denken dan oppervlakkige antwoorden. De meeste klassikale gesprekken zijn echter vaak gericht op het vinden van ‘het juiste antwoord’. Door meer nadruk te leggen op het proces van denken en minder op de uitkomst, kunnen studenten leren om hun eigen denkpatronen te evalueren en aan te passen. De Socratische methode moedigt hen aan om vragen te stellen als: “Waarom geloof ik dit?”, “Is dit logisch?” en “Wat zijn de implicaties van dit idee?”.
Met alleen vragen stellen ben je er echter niet. De aard van je onderwijsactiviteiten en de wijze waarop je de interactie tussen jou en studenten inricht, zijn evengoed belangrijke ingrediënten. Uit recent onderzoek van Campo et al. (2023) blijkt dat studenten de volgende leermethoden als het meest effectief beschouwen bij het ontwikkelen van kritisch denkvermogen:
1. Debatten
Door leerlingen aan te moedigen om deel te nemen aan gestructureerde argumenten kunnen ze hun perspectieven verwoorden en verdedigen, tegengestelde standpunten analyseren en hun redeneervaardigheden verfijnen.
2. Projectonderwijs
Door leerlingen te betrekken bij projecten kunnen ze theoretische kennis toepassen op scenario’s uit de echte wereld, wat het oplossen van problemen en analytisch denken stimuleert.
3. Leren van praktijkervaringen
Activiteiten die gebaseerd zijn op de echte wereld (bijv. stages, practica) stellen studenten in staat om hun kritische denkvaardigheden toe te passen in professionele omgevingen.
4. Onderzoeksactiviteiten
Onderzoeken helpt leerlingen om onderwerpen uit te diepen, gegevens te analyseren en onderbouwde conclusies te ontwikkelen op basis van bewijs.
5. Casestudies
Het analyseren van casestudies biedt een gestructureerde aanpak om complexe scenario’s te ontleden, waarbij studenten worden aangemoedigd om verschillende factoren te beoordelen, oordelen te vellen en oplossingen voor te stellen.
Deze methoden bieden studenten de ruimte en de gelegenheid om studenten uit te dagen verschillende perspectieven te verkennen, hun eigen standpunten te bevragen, kritisch te analyseren en hun kennis toe te passen in verschillende contexten. Het lijkt logisch, maar kritisch denken wordt niet gestimuleerd wanneer we onze contacttijd enkel vullen met kleine en korte leeractiviteiten die gestuurd worden door ons als docenten.
Een laatste ingrediënt dat onmisbaar blijkt te zijn, is samenwerking. We hebben tenslotte de perspectieven van anderen nodig om ons eigen denken kritisch te kunnen bevragen en te kunnen spiegelen. Een makkelijke manier van samenwerking bevorderen en stimuleren in je onderwijs, is nadenken over de indeling van de leerruimte. Cirkelopstellingen en groepstafels maken al een groot verschil in het enerzijds minder centraal stellen van de docent als enige informatiebron en anderzijds het bevorderen van betrokkenheid en dialoog.
Aan de slag met de werkvorm ‘Socratische vraagstelling’
Bijgevoegd vind je een didactische werkvorm waar je mee aan de slag kunt gaan. De werkvorm biedt houvast om studenten stap voor stap een kritische, vragende houding aan te leren nemen. De werkvorm werkt in het bijzonder goed voor interdisciplinaire groepen studenten.
Socrates’ nalatenschap mag voortleven in het hoger onderwijs en dat begint bij onze eigen kritische reflectie op hoe we de onderwijsleeromgeving inrichten. Werkvormen zoals die aangereikt is in dit artikel kunnen helpen bij het creëren van een meer Socratische omgeving. Veel vraagplezier!
Literatuur:
Campo, L., Galindo-Domínguez, H., Bezanilla, M., Fernández-Nogueira, D., & Poblete, M. (2023). Methodologies for Fostering Critical Thinking Skills from University Students’ Points of View. Education Sciences.
Edelbroek, H., Mijnders, M., & Post, G. (2018). Interdisciplinary Learning Activities. Amsterdam, Amsterdam University Press.
De Greef. L., Post, G., Vink, C., & Wenting, L. (2017). Designing Interdisciplinary Education: a practical handbook for university teachers. Amsterdam, Amsterdam University Press.
Joosten, H. (2011). Studenten opleiden tot kritische professionals. Maar hoeveel ‘ja, maar’ kan het hbo aan? Tijdschrift voor Hoger Onderwijs (29)2
Leraar & onderwijskundige. Brengt graag onderzoek en creativiteit samen. Ontwerpt leerervaringen die aanzetten tot actie. Zoekt graag uit hoe dingen zitten voor De Wijsneuzen podcast. Onderwijsadviseur en trainer bij Vernieuwenderwijs.