Een onderwijsvisie als fundament – deel 1: een stevige visie

Hoe zorg je voor een visie die écht wat zegt? Vaak heb je als school of opleiding een visie op papier. De visie zegt wat over het gewenste lange termijnperspectief, over hoe je in dit geval aankijkt tegen onderwijs en de praktijk waar je naartoe werkt. Dit fundament is ontzettend belangrijk, maar blijft in de praktijk helaas vaak hangen in algemeenheden of in iets dat ‘op onze website’ staat. Hoe kun je nu zorgen voor een visie die écht wat zegt? En hoe zorg je ervoor dat het team dit ook doorleeft? In dit eerste deel: een stevige visie.

Wat is een visie?

Het woord Visie is afkomstig van het Franse vision of Latijnse visio (‘het zien, aanschouwen’, ‘idee, voorstelling’) en wordt ook wel omschreven als ‘wijze van zien of waarnemen, innerlijke aanschouwing’, ‘veel omvattend inzicht’ of ‘gedachtebeeld’ (van der Loo et al., 2015). Het is een een inspirerend en richtinggevend beeld van de toekomst. Het beschrijft wat een individu, organisatie of gemeenschap wil bereiken op de lange termijn en vormt daarmee een fundament voor strategische keuzes en acties (Collins, 2020).

Twee voorbeelden:

Fictieve opleiding
“Wij geloven dat leren de sleutel is tot persoonlijke en professionele groei. Onze opleiding inspireert en begeleidt studenten om hun talenten te ontdekken, te ontwikkelen en in te zetten voor een betekenisvolle bijdrage aan de samenleving. We streven naar een leeromgeving waarin innovatie, eigenaarschap en samenwerking centraal staan. Door het combineren van theorie, praktijk en persoonlijke ontwikkeling creëren we de professionals van morgen die met vertrouwen, creativiteit en verantwoordelijkheid uitdagingen aangaan in een veranderende wereld.”*

Vernieuwenderwijs (verkort)
“Wij geloven in krachtig onderwijs waarin leren een continu proces is, eigenaarschap centraal staat, en docenten leren door samen onderwijs te ontwikkelen.”

Hoe verschilt een visie van andere concepten?

Missie

Een missie is een kernachtige en concrete beschrijving van het doel en de bestaansreden van een individu, organisatie of gemeenschap. Het legt uit wat men doet, voor wie, en waarom dat belangrijk is. Een missie geeft richting aan de dagelijkse activiteiten en vormt de basis voor strategieën en beslissingen.

Strategie

Een strategie is een planmatige aanpak waarmee een individu, organisatie of gemeenschap zijn doelen wil bereiken. Het omvat de keuzes en prioriteiten die worden gemaakt om beschikbare middelen op een effectieve en efficiënte manier in te zetten, rekening houdend met de interne capaciteiten en externe omstandigheden.

De samenhang tussen de drie concepten:

• Visie: Waar willen we naartoe? (toekomstbeeld)
• Missie: Waarom bestaan we en wat doen we? (doel en bestaansreden)
• Strategie: Hoe komen we daar? (plan en aanpak)

Inspiratie? Lees gerust onze visie, missie en kernwaarden.

Waarom is een visie belangrijk

Een visie kan al snel als iets softs gezien worden, iets wat je ‘even snel afvinkt’ zodat het in een schoolgids, studiegids of op de website kan komen te staan. Dit terwijl een visie ontzettend belangrijk is: het is het kloppend hart van de cultuur.

Een visie vormt het fundament van de keuzes die je maakt. In het onderwijs is de visie de basis van bijvoorbeeld te maken keuzes ten aanzien van het ontwerp van het curriculum, de toetsing en de didactiek. Het is richtinggevend; een check op de stappen die je zet. Met andere woorden: een visie geeft betekenis, maakt het stellen van doelen mogelijk, verhoogt de bindingskracht, geeft energie aan mensen en leidt tot de drang om te presteren en te excelleren. Zonder een stevige, doorleefde visie, ben je als team een stuurloos schip.

Een doorleefde visie?

Bijvoorbeeld: Stel je als opleiding dat je samenwerking met het werkveld belangrijk vindt, hoe uit zich dat dan? In hoeverre is het werkveld betrokken bij de opzet van het onderwijs? In hoeverre zijn studenten actief in het werkveld? In hoeverre speelt het werkveld een actieve rol in de toetsing? etc. etc.

Een ander voorbeeld: stel je als school dat er wordt gewerkt aan brede ontwikkeling van leerlingen, is dat dan bijvoorbeeld ook terug te zien in de toetsing? Of worden vervolgens alleen de kerndoelen/eindtermen getoetst en wordt de rest voor lief genomen? Dit laatste is een typerend voorbeeld: regelmatig staan in een visie grote woorden, maar wordt de directe vertaalslag niet altijd gemaakt naar het onderwijs. Wat zegt een visie dan?

Wat een visie complex maakt

*Een uitdaging in het onderwijs is dat veel visies echter zeer algemeen zijn. Zoek je bijvoorbeeld op zoiets als ‘de leerlingen centraal’ dan krijg je meer dan 2000 hits (Google Search, november 2024). Hetzelfde geldt voor begrippen als eigenaarschap, zelfregulerend leren, autonomie en andere populaire termen. De vraag is uiteindelijk: wat bedoel je hier nu écht mee als school of opleiding? Hoe is dit dan terug te zien in het ontwerp van het curriculum, de toetsing en de didactiek? En hoe zie je dit terug in het gedrag van docenten, leerlingen en studenten?

Voor het geven van een duidelijk richting, is het dan ook essentieel dat een visie compleet is en doordacht tot stand is gekomen. Over dat laatste meer in een volgend artikel – hieronder eerst meer over wat een visie compleet maakt.

Waaruit bestaat een visie?

Een goede visie is meer dan ‘een groot idee’ of ‘het volgen van een (onderwijs)goeroe (Collins & Porras, 2004). Een visie bestaat uit 4 onderdelen: waarvoor je organisatie staat (‘kernwaarden’), waarom een organisatie bestaat (‘hoger doel’), waar een organisatie heengaat (‘gewaagd doel’) en waarin je organisatie uitblinkt (‘kernkwaliteit’). Deze vier onderdelen komen samen in kernkwadrant (zie Figuur 1).

Nu hoeft het niet zo te zijn dat alle vier de onderdelen los te lezen zijn, ze kunnen ook gerust worden verweven tot één visie. Sterker nog: dit maakt het juist krachtig. Maar in het schrijfproces kan het wel helpen om de kwarten stap voor stap te formuleren. Hieronder een verdere toelichting per onderdeel.

Kernwaarden – waar wij voor staan

Kernwaarden zijn diepgewortelde overtuigingen die aangeven wat je als team juist en van wezenlijk belang vindt. Kernwaarden geven daarmee aan waar de school of opleiding voor staat. Waarden zijn morele doelen of idealen die je nastreeft, waardeert en motiveert. Waarden hebben ook een emotionele lading: zij geven aan wat je graag wilt doen. Hieronder enkele voorbeelden van waarden in het onderwijs.

Voorbeeld 
Betrokkenheid, respect, eigenaarschap, creativiteit, veiligheid en samenwerking.

Hoger doel – waarom bestaan wij

Met een ‘hoger doel’ geef je aan wat je bestaansgrond is. Waarom bestaan wij? Wat is de essentie van onze school / opleiding? Wat willen wij in zijn? Dát zijn de vragen die een hoger doel beantwoordt. Het hoger doel geeft op een heldere, inspirerende en puntige manier aan wat jullie idealen zijn. Het geeft in essentie weer wat de unieke bijdrage aan alle relevante belanghebbenden (leerlingen, studenten, ouders, werkveld, etc) is. Het is een reflectie van wat de essentie of kern van een organisatie is.

School
Elke leerling de kans geven om zijn unieke potentieel te ontdekken en te ontwikkelen, zodat het een waardevolle bijdrage kan leveren aan een duurzame en rechtvaardige samenleving.

Opleiding
Het voorbereiden van studenten op een leven lang leren, waarin zij met vertrouwen, kritisch denken en betrokkenheid de uitdagingen van een veranderende wereld aangaan.

Of zoals Disney het kort en krachtig verwoord: ‘Geluk creëren voor mensen van alle leeftijden, overal.’

Gewaagd doel – waarheen gaan wij

Een hoger doel biedt houvast en vormt een leidraad van elk handelen. Het hebben ervan betekent echter nog niet dat je als team onmiddellijk in beweging komt. Daarvoor is het vaak te algemeen en ligt het te ver weg in de toekomst. Er moet iets zijn dat je als team doet opveren en in beweging zet. Daarvoor is er een ‘gewaagd doel’. Het is een uitdagend toekomstbeeld dat weliswaar slechts door uiterste inspanningen bereikt kan worden, maar dat in principe binnen handbereik ligt. Een gewaagd doel heeft betrekking op de droom of dromen die een school of opleiding wenst te realiseren – ‘Big Hairy Audacious Goals’ (Collins & Porras, 2004). Het vergt enorme inspanningen, inspireert mensen en creëert teamgeest. Een gewaagd doel heeft iets onontkoombaars, iets wat je eenvoudigweg móét doen. De realisatie van een gewaagd doel vereist een proactieve houding, er gaat iets dwingends vanuit.

School
Binnen vijf jaar hebben we 100% van onze leerlingen niet alleen een diploma laten behalen, maar hen ook geleerd om effectief samen te werken, kritisch te denken en verantwoordelijkheid te nemen voor maatschappelijke vraagstukken, zodat ze als actieve wereldburgers hun toekomst kunnen vormgeven.

Opleiding
Over drie jaar hebben 90% van onze afgestudeerden niet alleen een baan in hun vakgebied, maar ook een portfolio opgebouwd dat aantoont hoe zij een innovatieve en duurzame bijdrage leveren aan hun werkveld.

Kernkwaliteit – waar blinken wij in uit

Hoger doel en gewaagd doel geven inzicht in de uitdagingen waardoor als team gepassioneerd raakt. Kernwaarden zorgen ervoor dat het gedrag volgens bepaalde richtlijnen verloopt. Kernkwaliteiten bepalen ten slotte waar een organisatie extreem goed in is, waarin zij excelleert. De bewustwording van de kernkwaliteiten is een cruciaal onderdeel van een een visie. Door geen of onvoldoende aandacht te besteden aan de unieke eigenschappen of kwaliteiten waarin je als school of opleiding excelleert, wordt een visie onrealistisch: je loopt dan het gevaar een utopisch beeld neer te zetten wat los staat van de realiteit. Het is dus belangrijk om als team er bij stil te staan waar jullie nu staan, dat vormt immers de basis vaan iedere stap die je daarna zet. Let wel: wees hierin realistisch, kernkwaliteiten zijn geen streven, het is de realiteit.

Voorbeeld 
Sterke verbinding met de praktijk, inclusieve leer omgeving, innovatief onderwijsontwerp, sterke relatie met ouders en de gemeenschap, en uitmuntende begeleiding.

Samengevat wil je dus alle vier deze elementen herkennen in een visie om deze compleet te maken. Daarbij zijn de kernwaarden en het hoger doel veelal ingegeven door de cultuur, en het gewaagde doel en de kernkwaliteiten veelal beïnvloedbaar door strategie.

Zo, de visie is af

Een visie is nooit af. Het is niet iets wat je na enkele post-it’s sessies op papier zet, in de archieven stopt en niet meer bekijkt. Het iets iets wat je als team er regelmatig bij pakt, bijvoorbeeld als er wordt gezocht naar een eigentijdse didactiek, zich nieuwe ontwikkelingen voordoen of het curriculum wordt herzien. Het is daarnaast wat je regelmatig wilt laten terugkomen op bijvoorbeeld studiedagen of vormen van overleg, in de documentatie voor nieuwe collega’s en op posters in de school of opleiding. Niet alleen om het bij te brengen, maar ook om het kritisch tegen het licht te blijven houden. Zeker als er veel nieuwe collega’s komen, in hoeverre kloppen de kernkwaliteit dan bijvoorbeeld nog? En wat zegt dat over de andere kwarten?

Deel 2

Een goede visie leeft. Het is het kloppend hart van de cultuur, waaruit bijvoorbeeld de ontwerpprincipes uit het onderwijs naar voren komen. Maar hoe zorg je er dan voor dat het niet alleen een papieren waarheid, maar ook echt collectieve ambitie is? Daarover meer in het volgende deel.